W pustyni czy w puszczy?

Od podstaw aż hen
po sklepienie.
Stare lipy – olbrzymy,
co są jak marzenie?

(Źródło: Wikipedia - Jan Jerzy Karpiński)

Tak profesor Jan Jerzy Karpiński, mocno zaangażowany w założenie Białowieskiego Parku Narodowego, opisał puszczę, której fragmentem jest właśnie ten park. Widząc słowo „puszcza” wyobrażamy sobie zapewne nagromadzenie omszałych drzew, plątaninę roślinności, trudno dostępne tereny gdzieś w leśnej głuszy – może coś na kształt matecznika z Mickiewiczowskiego „Pana Tadeusza”.

Jak pogodzić to z wersetami mówiącymi, że Izrael wędrował po puszczy? Przecież Egipt, Synaj czy wreszcie tereny w okolicy Morza Martwego albo leżącej na południu Zatoki Akaba (części Morza Czerwonego) w żaden sposób nie przypominają Puszczy Białowieskiej, lecz wręcz przeciwnie – krajobraz tam to w większości piach i skały.

fot. Tomek Śmiałkowski - Pustynia Negew

A jednak czytamy:
Potem ruszył Mojżesz Izraela od morza czerwonego, i weszli w puszczą Sur; a idąc trzy dni przez puszczą, nie znaleźli wody. - 2 Mojż. 15:22

A synowie wasi będą się tułali po tej puszczy przez czterdzieści lat, (...), aż wyginą trupy wasze na puszczy. - 4 Mojż. 14:33

Odpowiedź na tę zagadkę znajdziemy w zmianie znaczenia słów – język jest żywy i słowa nieustannie się rodzą, zanikają i, jak w omawianym przypadku, zmieniają znaczenie.
Wyrażenie „idąc przez puszczą” (zamiast „przez puszczę”) podpowiada, że prawdopodobnie cytujemy ze starszego przekładu – i tak rzeczywiście jest: to Biblia Gdańska. Podobnie szesnastowieczna Biblia Brzeska zapowiada, że „synowie waszy tułać się będą po tej puszczy” – ale według Biblii Warszawskiej i Tysiąclecia koczować będą na pustyni.

Jak podają źródła (1, 2), słowo „puszcza” miało niegdyś szersze znaczenie: w staropolszczyźnie określało nie tylko wielki, dziewiczy las, ale również wszelakie pustkowia, pustelnie, tereny pozbawione życia, niezamieszkane. Przywędrowało do nas od prasłowiańskiego pušča, pochodzącego z kolei od przymiotnika pustъ – „pusty, niczym nie napełniony, opróżniony”.

[1] Poradnik PWN: głos wołającego na puszczy
[2] Poradnia językowa Uniwerytet Śląski: etymologia słowa 'puszcza'

Można zatem powiedzieć, że czytając różne przekłady Biblii wypada nam niejako uruchamiać w głowie różne słowniki – zawierające słowa nowsze lub starsze, by nie zrozumieć opacznie danego tekstu. Koronnym przykładem jest tutaj werset z Listu do Filipian 3:14, gdzie różne tłumaczenia sugerują dwa zupełnie przeciwne zjawiska:

Ale jedno czynię, że tego, co za mną jest, zapamiętywając, a do tego się, co przede mną jest, spiesząc, bieżę do kresu...(Biblia Gdańska)
... jednę rzecz czynię, zapamiętywając tych rzeczy, które są za mną...(Biblia Brzeska)
... jedno czynię: zapominając o tym, co za mną...(Biblia Warszawska)
... to jedno [czynię]: zapominając o tym, co za mną...(Biblia Tysiąclecia)

Słownik Staropolski potwierdza, że chodzi mimo wszystko o zapominanie, tak jak czytamy w nowszych tłumaczeniach.

Wracając jednak do starotestamentalnych pustyń – ciekawie byłoby spojrzeć na słowa użyte w oryginale. Jest ich kilka, a najpowszechniejsze to midbar (מִדְבָּר), pojawiające się aż 271 razy. Midbar to miejsce, gdzie Hagar błądziła z Ismaelem, gdzie bracia sprzedali Józefa, Mojżesz pasł owce swojego teścia, Izraelici wędrowali do Ziemi Obiecanej, Dawid ukrywał się przed Saulem... Historie można by mnożyć, bo spora część biblijnych dziejów miała miejsce na pustkowiach.

Pustynie przewijają się też przez księgi poetyckie i prorocze – w cytowanym często wersecie o pustyni kwitnącej jak róża pojawiają się aż trzy hebrajskie słowa opisujące pustynne tereny:

Niech się rozweseli pustynia [midbar] i spieczona ziemia [tsija]; niech się rozraduje i zakwitnie step [arawa]! – Izajasz 35:1 (Biblia Warszawska)

Midbar stał się również częścią nazwy jednej z ksiąg Tory – 4 Księga Mojżeszowa to Bamidbar, czyli „Na pustyni”, od piątego słowa w hebrajskim tekście:

Pierwszy werset 4 Księgi Mojżeszowej z zaznaczonym słowem „Bamidbar”.
Źródło: Blue Letter Bible
 
 

Pierwszego dnia drugiego miesiąca w drugim roku po wyjściu z ziemi egipskiej przemówił Pan do Mojżesza na pustyni Synaj w Namiocie Zgromadzenia (…) - 4 Mojż. 1:1 (BW)

Jaki z tego wszystkiego płynie wniosek?

Czytając Biblię, warto sobie próbować wyobrazić, jak wyglądają opisywane miejsca i w razie wątpliwości przeglądnąć kilka przekładów czy sprawdzić dany wyraz w słowniku, albo też poszukać ilustracji z danego regionu. Obyśmy choć w ten sposób mogli „wejść na wierzch pagórka” i oczami wiary zobaczyć biblijne miejsca – tak, jak Mojżesz patrzył z daleka na Ziemię Obiecaną:

Tedy wstąpił Mojżesz z onych równin Moabskich na górę Nebo, na wierzch pagórka, który jest na przeciwko Jerychu; a ukazał mu Pan wszystkę ziemię od Galaad aż do Dan; i wszystkę ziemię Neftalimowę, i ziemię Efraimowę, i Manasesowę, i wszystkę ziemię Judowę aż do morza ostatniego.I stronę południową, i równinę doliny Jerycha, miasta osadzonego palmami, aż do Segor.Tedy mu rzekł Pan: Tać jest ziemia, o którąm przysiągł Abrahamowi, Izaakowi i Jakóbowi, mówiąc: Nasieniu twemu dam ją; pokazałem ją oczom twoim. – 5 Mojż. 34:1-4 (BG)