Dusza po śmierci - przegląd trudnych wersetów (2)

Immortalizm – jest to pogląd większości religii na świecie; a także chrześcijan (katolików, prawosławnych i dużej części protestantów), wierzących, że dusza ludzka jest rozumna i nieśmiertelna. Teologia katolicka uczy że dusza jest stworzona bezpośrednio przez Boga, nie będąc wszakże częścią Jego bytu. Nie ma ona materialnego początku – „wszczepiona“ jest każdemu przychodzącemu na świat człowiekowi. Nie może ona umrzeć, egzystuje nadal po biologicznej śmierci w innej formie istnienia. Dusza może w myśl tej koncepcji występować samodzielnie poza ciałem i pozostaje rozumna oraz aktywna.

Kondycjonalizm, Mortalizm – jest to pogląd wyznawany przez niektórych  konserwatywnych Żydów oraz wyznania chrześcijańskie^[1], a w XIX wieku rozpowszechniony przez braci adwentystów^[2] (np. George'a Storrsa^[3], który głosił go nawet przed przystąpieniem do millerystów, od 1841 roku) i zaadaptowany przez brata C. T. Russella w latach siedemdziesiątych XIX wieku. Zakłada on, że dusza ludzka „oznacza w filozoficznym sensie oddychanie oraz siłę witalną zawartą we krwi, w związku z czym uchodzi za ogólny synonim życia, pokrewny słowu "ruach" (duch). Określa ona (dusza) ponadto jednostkę żyjącą, ludzką lub zwierzęcą.“^[4] Według kondycjonalistów dusza przestaje istnieć gdy umiera istota żywa – energia życiowa wraca do Boga, zaś ciało ulega rozkładowi. Zmarli w żadnym sensie nie egzystują, oczekując w prochu ziemi na zmartwychwstanie.

Charles Russell zainspirowany poglądem Storrsa przejął w 1871 w całości to stanowisko. Uważał, że dusza umiera w chwili fizycznej śmierci, ponieważ śmierć powoduje rozerwanie jedności tych dwóch koniecznych do podtrzymania jej istnienia składników – organizmu i życia.

Definicje CTR na temat duszy ludzkiej^[5]:

Dusza – obdarzona czuciem istota, inteligencja, człowiek jako taki, osoba posiadająca zmysły oraz zdolność odczuwania za pomocą tychże zmysłów.

Również Świadkowie Jehowy nauczają, że dusza ludzka jest unicestwiona wraz ze śmiercią biologiczną, i zostanie na nowo stworzona w chwili zmartwychwstania. To dotyczy ich zdaniem jednak tylko zbawionych – grzesznicy w ogóle nie będą odtworzeni^[6]. Stąd ich stanowisko nazywane jest anihilacjonizmem – dusze ludzkie będą na nowo stworzone.

Co na to Pismo Święte? Który pogląd zgadza się z jego nauką? Chciałbym sam wiedzieć. Nie wiem na pewno. Jest wiele tekstów biblijnych, dotyczących duszy. Spróbujmy dziś zastanowić się krótko nad kilkoma trudnymi (przynajmniej dla mnie) zapisami biblijnymi na ten temat. Założyłem, że hebrajskie słowo nefesz odpowiada greckiemu psyche i oznacza duszę, bo tak tłumaczy z hebrajskiego Septuaginta i Nowy Testament (np 1 Kor 15:45).

1. Przymierze Boga z wszelką duszą po potopie (noahickie)

1 Moj. 9:15 Że wspomnę na przymierze moje, które jest między mną i między wami, i między każdą duszą (nefesz 5315) żywiącą w każdem ciele; i nie będą więcej wody na potop, ku wytraceniu wszelkiego ciała. (BG)

Dusza żyje i znajduje się w ciele.

2, 3, 4. Wersety o krwi.

1 Moj. 9:4
Wszakże mięsa z duszą (nafszo 5315) jego, która jest krew jego, jeść nie będziecie. (BG)

3 Moj. 17:11,14 Albowiem dusza (nefesz 5315) wszelkiego ciała we krwi jego jest; a Ja dałem ją wam na ołtarz ku oczyszczeniu dusz waszych; bo krew jest, która duszę oczyszcza (…) Bo dusza (nefesz 5315) każdego ciała jest krew jego, która jest miasto duszy jego; przetożem powiedział synom Izraelskim: Krwi wszelkiego ciała jeść nie będziecie; bo dusza (nafszo 5315) wszelkiego ciała jest krew jego; kto by ją kolwiek jadł, wytracony będzie.(BG)

5 Moj. 12:23 Tylko bądź statecznym, abyś krwi nie jadał, bo krew jest dusza (nafesz 5315); przetoż nie będziesz jadł duszy z mięsem jej. (BG)

Te teksty są bardzo trudne do wytłumaczenia. Ale tkwi w nich wielka prawda, którą może pomogliby nam rozwikłać biofizycy. Życie, czyli dusza, nie jest związane z którymś konkretnym organem w ciele ludzkim, życie jest raczej zespołem jednocześnie zachodzących procesów, nazywanych funkcjami fizjologicznymi: homeostaza, metabolizm, wzrost, replikacja, reakcja na bodźce, adaptacja. Te złożone zjawiska definiują w jakiejś części życie i są możliwe dzięki obiegowi krwi wewnątrz organizmu żywego. Życie istnieje dopóki trwa cyrkulacja krwi w ciele. Dusza rozumiana jako życie istotnie jest we krwi. Nie wolno tych wersetów ignorować. Dusza jest częścią człowieka - tak jak krew jest zaledwie elementem jego organizmu – płynem ustrojowym.

5. Śmierć Racheli, żony Jakuba

1 Moj. 35:18 A stało się, gdy wychodziła dusza (nafsza 5315) jej, (bo tamże umarła), nazwała imię jego Ben Oni; ale ojciec jego nazwał go Benjamin. (BG)

Gdy Rachel umierała, jej dusza wychodziła z niej. Dusza opuszczała ciało żony Jakuba.

6. Eliasz wskrzesza syna niewiasty sydońskiej

1 Krl 17:21 A rozciągnąwszy się nad dziecięciem po trzy kroć, wołał do Pana, mówiąc: Panie, Boże mój, niechaj się proszę wróci dusza (nefesz 5315) dzieciątka tego w ciało jego. (BG)

Brat Russell podaje tu tłumaczenie, że to „dech żywota“, ruah, wrócił do dziecięcia, jednak jest to niezgodne z tekstem.

Dusza chłopca była w nim, a potem opuściła jego ciało.

Dusza dziecka wróciła do niego, w jego ciało. Prorok nie prosił o jakiekolwiek, bliżej nie sprecyzowane życie, ale o życie, czyli duszę dziecka.

Dusza nie została unicestwiona – opuściła ciało, a potem do niego wróciła. Uczynił to na modlitwę Eliasza Bóg.

7, 8, 9 Oświadczenia Hioba na temat duszy

Ijob. 11:20 Ale oczy niepobożnych ustaną i ucieczka ich zginie, a nadzieja ich będzie jako wyjście duszy (nafesz 5315) z człowieka. (BG)

Hiob mówi, że nadzieja opuści niepobożnych tak, jak dusza (nefesz) opuszcza ciało (w momencie śmierci). Nadzieja bezbożników zniknie wraz z ich doczesnym życiem.

Ijob. 12:10 W którego ręku jest dusza (nefesz 5315) wszelkiej rzeczy żywej, i duch wszelkiego ciała ludzkiego. (BG)

Każda istota żywa posiada duszę, każdy człowiek ma dodatkowo też ducha. Pan Bóg zaś jest właścicielem wszystkich dusz i duchów, one są w Jego władzy.

Ijob. 27:8 Co bowiem za nadzieja jest obłudnika, który się w łakomstwie kocha, gdy Bóg wydrze duszę (nafszo 5315) jego. (BG)

W odpowiednim czasie Bóg upomina się o duszę człowieka i odbiera mu ją. Zobacz przypowieść o bogatym gospodarzu poniżej.

10, 11. Introspekcja psalmisty

Ps 42:6, 12 Przeczże się smucisz, duszo (nafszi 5315) moja! a przecz sobą trwożysz we mnie? Czekaj na Boga; albowiem go jeszcze będę wysławiał za wielkie wybawienie twarzy jego. (BG)

Ps 43:5 Przeczże się smucisz, duszo (nafszi 5315) moja, a przecz trwożysz sobą we mnie? Czekaj na Boga, albowiem go jeszcze będę wysławiał, gdyż on jest wielkiem zbawieniem twarzy mojej, i Bogiem moim. (BG)

Dusza Dawida była w nim, wewnątrz niego. Dawid zwraca się do swojej niespokojnej duszy.

12. Przestroga Jezusa

Mt 10:28 A nie bójcie się tych, którzy zabijają ciało, lecz duszy (psychen 5590) zabić nie mogą; ale raczej bójcie się tego, który może i duszę i ciało zatracić w piekielnym (geenna 1067) ogniu. [Biblia Gdańska, Mt 10]

Chrystus Pan radzi, by liczyć się nade wszystko z Bogiem, bać się Go - On to bowiem jako jedyny może unicestwić nas całkowicie. Źli ludzi mogą uśmiercić ciało, ale psyche – nasze jestestwo, nasze życie - wraca do Boga. Pan jednak jest w stanie unicestwić człowieka zupełnie – zniszczyć i ciało i psyche w ogniu Gehenny (1067). Chodzi o karę tak zwanej drugiej śmierci, która dotknie wszystkich niepoprawnych grzeszników w Dniu Sądu. Ludzie co prawda zostaną wtedy powołani ponownie ciałem i duszą do egzystencji, ale niektórzy z nich będą następnie wiecznie unicestwieni, o czym mowi Księga Objawienia 20:15

13. Przypowieść o bogatym gospodarzu

Łk 12:20 Ale mu rzekł Bóg: O głupi, tej nocy upomnę się duszy (psychen 5590) twojej od ciebie, a to, coś nagotował, czyjeż będzie? (BG)

Bóg nadchodzącej nocy zabierze duszę bogatemu rolnikowi. Bóg upomni się, czyli zabierze to, co do Niego należy. Jest to zapowiedź śmierci gospodarza.

14. Apostoł Paweł ożywia Eutychusa

Dz Ap 20:10 A Paweł zstąpiwszy na dół, przypadł nań, a ujrzawszy go, rzekł: Nie trwożcie się; boć w nim jest dusza (psyche 5590) jego. (BG)

W młodzieńcu, który spadł z okna, była dusza. Była ona w nim. Bracia trwożyli się, myśleli bowiem prawdopodobnie, że owej duszy już w nim nie ma, ale Apostoł ich uspokoił.

15. Zagłada stworzeń morskich

Obj 8:9 I pozdychała w morzu trzecia część rzeczy stworzonych, które miały duszę (psyche 5590) i trzecia część okrętów zginęła. (BG)

Jedna trzecia wszystkich morskich stworzeń, które miały psyche, duszę, poniosły śmierć. Widać i tutaj, że istoty żywe mają duszę. Brat Russell stanowczo zaprzeczał, że istota żywa MA duszę – niestety, nie rozumiem dlaczego. Zażartował nawet, że co innego jest mieć krowę niż być krową i  że w tym przypadku jest tak samo^[7].

Podsumowanie powyższych wersetów:

• Człowiek JEST duszą, zgoda, ale również MA duszę. Co więcej, ten drugi zwrot jest właściwszy. Stwierdzenie, że istota żywa (człowiek lub zwierzę) jest duszą – to tak zwana synekdocha (zabieg literacki, polegający na mówieniu o części mając na myśli całość – pars pro toto). Mówi się współcześnie na przykład: Nasz szef jest mózgiem całej operacji, głowa domu, John Nash to piękny umysł, Osobowość Roku – nie mamy przez to na myśli, że mózg jest człowiekiem lub że umysł czy osobowość są kompletnym człowiekiem, lecz że stanowią one istotę tego, kim jest dana osoba. Podobnie jest i z popularnymi stwierdzeniami dobra dusza, dusza towarzystwa, człowiek dusza.

Wniosek stąd jest następujący: Zwolennicy kondycjonalizmu wydobyli i podkreślili jedną z kilku prawd na temat duszy: że powstała ona przez animację Adama siłą ożywiającą Boga (ruach). Zauważają też, że Pismo Święte Starego Testamentu często nazywa istoty żyjące, zwierzęta i ludzi duszami. To jest zgodne z prawdą, istota żywa może być nazwana duszą. Ale prawdą również jest, że dusza – biologiczne życie (nefesz – oddychające życie) to zaledwie element składowy człowieka – człowiek ma duszę. Dusza nie jest „psychosomatyczną jednością“, jak twierdzi  np. Aleksander Zajda^[8], a przynajmniej nie w każdym wersecie biblijnym. Powyższe wersety pokazują moim zdaniem, że nefesz w najgłówniejszym sensie to część, a nie całość.

• Kondycjonaliści upodobali sobie niektóre zastosowania słowa nefesz, a immortaliści inne. Tymczasem słowo to jest wieloznaczne i należy badać jego sens w danym kontekście. Kiedy mowa jest o śmierci, wówczas nefesz występuje jako opuszczające człowieka życie. Gdy znów liczono istoty żywe, np. przy spisach ludności albo poległych, wtedy duszami określano jednostki – tak ludzi, jak i zwierzęta.
• Badacze Pisma świętego wiedzą, że u Boga (w tak zwanych „księgach“ 2 Moj 32:32; Obj 20:12) istnieje pamięć o człowieku, na podstawie której Pan odtworzy każdą istotę ludzką w Dniu Sądu. Nie definiują jej jednak. A jest to właśnie dusza i duch ludzki (Ijob. 12:10; Jan 19:30; Dz Ap 7:59; 1 Kor 5:5). Przez ducha ludzkiego w tym przypadku rozumiemy jego umysł, charakter, osobowość, pamięć, wiedzę, zdolności – jest on czym innym od ducha wspomnianego przy stworzeniu, rozumianego jako siła ożywiająca.
• Nefesz nie jest w kontekście śmierci „żywym organizmem“, jak uczy biologiczna koncepcja duszy, ponieważ organizm umiera, a dusza – nefesz - go opuszcza. Nie jest ona całym, kompletnym człowiekiem, a tylko jego życiem, esencją, jestestwem.
• Na potrzeby tego artykułu mowa jest cały czas o dwojakim rozumieniu duszy – synekdochicznym (dusza jako cała istota żywa) i pierwiastkowym (dusza w znaczeniu samego życia).

Tyle mówią nam wybrane przeze mnie trudne wersety. Warto jednak przypomnieć sobie (dla balansu) o innych ważnych stwierdzeniach Biblii na temat stanu duszy po śmierci. O tym w przyszłym tygodniu.

Dokończenie: Dusza po śmierci - przegląd trudnych wersetów (3)